Podhale – śródgórski region z tradycyjną etnografią, kulturą, sztuką i przepięknym folklorem

Podhale to region na południu Polski charakteryzujący się unikalną i bardzo ciekawą kulturą, sztuką, a przede wszystkim folklorem, który jest skarbem, wizytówką i atrakcją turystyczną tego śródgórskiego regionu. Każdy kojarzy stroje góralskie, muzykę, gwarę, a także architekturę, drewniane rzeźby, czy obrazy charakterystyczne dla Podhala. Również kuchnia podhalańska, a przede wszystkim sery góralskie, takie jak oscypek, czy bryndza są bardzo popularne wśród osób odwiedzających Tatry i Podhale.

Położenie i historia Podhala

Podhale to kulturowy, geograficzny, historyczny region śródgórski na południu Polski. Główną część tego regionu stanowi zapadlisko śródgórskie – Kotlina Orawsko-Nowotarska i dorzecze górnego biegu Dunajca. Inną ważną rzeką tego regionu jest Białka. Podhale rozpościera się pomiędzy Tatrami, Pieninami, Gorcami i Beskidem Makowskim, a także Spiszem i Orawą, które w większości znajdują się na terenie Słowacji i są kulturowo i etnograficznie silnie powiązane z Podhalem. Południowa część Podhala ze względu na wysokogórski charakter Tatr nosi nazwę Skalnego Podhala. Północna jego część ze względu na niższe położenie i równą rzeźbę terenu nazywana jest Niżnym Podhalem.

Najważniejszymi miastami regionu, które rywalizują o prymat stolicy Podhala są Zakopane oraz Nowy Targ. Inne ważne miejscowość położone w tym regionie to między innymi: Poronin, Biały Dunajec, Szaflary, Bukowina Tatrzańska, Kościelisko, Czarny Dunajec, Ząb, Murzasichle, a także Czorsztyn w Pieninach, Raba Wyżna, Bystra, Sidzina, Spytkowice, czy Maków Podhalański, które mieszczą się w Gorcach i Beskidzie Makowskim.

Nazwa Podhala nawiązuje bezpośrednio do jego położenia i należy to rozumieć jako „pod-halami”, czyli pod górskimi pastwiskami, gdzie wypasało się owce. Był to od wieków obszar rolniczy, hodowlany, związany przede wszystkim z wypasem owiec. Jego popularność znacznie wzrosła w XIX wieku, zwłaszcza w okresie Młodej Polski, wraz z rozwojem turystyki, a przybyszów z różnych stron ziem polskich przyciągały tu przepiękne widoki szczytów tatrzańskich, a także unikalna kultura i folklor podhalański, góralski. Dzięki temu Zakopane, Tatry i cała etnografia Podhala stały się ostoją patriotyzmu i polskości pod koniec XIX wieku.

Kultura, folklor, etnografia – największe skarby Podhala

Folklor Podhala jest bardzo bogaty i unikalny, odrębny, charakterystyczny tylko dla tego regionu. Mieszkańcy tego regionu – Górale Podhalańscy – mają dużą świadomość swojej odrębności kulturowej, co przekłada się na kultywowanie wśród nich lokalnych tradycji: ubiorów, muzyki, sztuki, kuchni, a także charakterystycznego architektonicznego stylu góralskiego. To miejscowy folklor i tradycje urzekały artystów przybywających w Tatry i były inspiracją do tworzenia poezji, malarstwa, rzeźby, czy muzyki. Powstał nawet charakterystyczny dla tego regionu architektoniczny styl zakopiański stworzony przez Witkiewicza, inspirowany tradycyjnym stylem podhalańskim, góralskim. Warto poznać etnografię, która obok przyrody miała największy wpływ na sztukę oraz rozwój turystyki w górach.

Gwara, muzyka i taniec góralski

Na folklor Podhala i Tatr duży wpływ odcisnęły folklor innych regionów i państw Karpat, od innych części polskich Karpat, przez Słowację i Czechy (głównie Morawy), po Węgry i Rumunię. Wiąże się to przede wszystkim z wędrówkami plemion Wołoków, zamieszkujących tereny Rumunii. Jednym z charakterystycznych elementów kultury i folkloru Podhala jest gwara góralska. Charakteryzuje się ona dużą odrębnością, choć ma dużo zapożyczeń z innych regionów i krajów karpackich, między innymi z języka słowackiego oraz węgierskiego. Na muzykę góralską bardzo duży wpływ miały i mają folklor słowacki, węgierski, morawski oraz rumuński. Dla terenów Podhala charakterystyczny jest także taniec. Typowe tańce dla tego regionu to góralski oraz zbójnicki. Co ciekawe, muzyka i taniec góralski z Podhala, mają wiele wspólnych cech z innymi tańcami charakterystycznymi dla regionów górskich a Alpach, czy nawet w odległych Andach w Ameryce Południowej. Można się o tym przekonać biorąc udział w Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Ziem Górskich, który odbywa się co roku na Równi Krupowej w Zakopanem.

Strój góralski

Do najbardziej charakterystycznych materialnych elementów folkloru i etnografii Podhala należy strój góralski. Wśród odzieży męskiej należy wymienić grube białe portki, które posiadają czarne lampasy oraz parzenicę na udach, a także szeroki pas, charakterystyczna jest także biała koszula spięta spinką oraz czarny kapelusz filcowy. Strój ten uzupełniają serdak, cucha lub kożuch. Góralska odzież kobiet to długie, szerokie spódnice, a także lniane koszule. Całość stroju uzupełniają gorsety, korale oraz kolorowe chusty. Warto zaznaczyć, że strój góralski charakterystyczny dla Podhala ma, podobnie jak muzyka i taniec, wiele wspólnych elementów ze strojem spotykanym w innych kulturach gór, nawet tych bardzo odległych, jak kultura południowoamerykańskich Indian w Andach.

Kuchnia góralska

Charakterystyczna dla regionu Podhala jest także specyficzna kuchnia góralska, która związana jest przede wszystkim z hodowlą i wypasem owiec. Uwielbiane przez mieszkańców całej Polski są sery owcze – oscypki, a także inne sery wytwarzane z owczego mleka, czyli bryndza i bundz. Przy produkcji owczych serów otrzymuje się również inny przysmak góralski – żentycę – serwatkę. Oscypka, bundza, bryndzy lub żentycy prosto z bacówki od bacy można skosztować podróżując Szlakiem Oscypka. Popularne są także gazdowskie sery z mleka krowiego to pucok oraz gołka. Specjałami kuchni góralskiej są również kwaśnica, czosnianka, bryjka, hałuski i moskole.

Architektura Podhala

Bardzo ważnym elementem dziedzictwa kulturalnego Podhala jest także architektura. Można tu spotkać charakterystyczne budownictwo góralskie. Odrębność kulturowa Górali Podhalańskich strawiła, że przez lata, a nawet wieki wykształcił się tutaj charakterystycznych styl góralski, styl podhalański, czy też styl Górali Podhalańskich. Dominują w nim elementy drewniane. Często spotkać się można ze ścianami wykonanymi na zrąb z drewnianych płazów, czyli pni drzew, które są przecinane wzdłuż na pół. Dwuspadowe, często bardzo strome dachy pokryte są zazwyczaj gontem.

Witkiewicz zainspirowany budownictwem i sztuką Podhala nadał architekturze góralskiej niejako nowy wymiar. Wzbogacił ją o elementy secesyjne, bogate zdobienia charakterystyczne dla sztuki i folkloru Podhala i Tatr. W ten sposób powstał styl zakopiański w architekturze Podhala, zwany również style witkiewiczowskim. Zyskał on dużą sławę i uznanie wśród osób odwiedzających Tatry i Podhale, gdyż zbiegł się w czasie z odkryciem przez sławne osoby Zakopanego i rozwojem turystyki w końcu XIX wieku. Charakterystyczne dla stylu zakopiańskiego są między innymi takie ozdoby w drewnie jak pazdury na dachach, czy słoneczka, czyli wąskie listwy przybijane promieniście na szczytach dachów, oknach i drzwiach. Pojawiają się również rzeźbione motywy roślinne. Spotkać można także kamienne podmurówki, w przypadku domów stojących na stromych zboczach.

Można spotkać piękne chaty góralskie, dworki, zagrody, a także pensjonaty, które posiadają cechy charakterystyczne dla stylu góralskiego i stylu zakopiańskiego. Do największych skarbów budownictwa na Podhalu należy architektura sakralna, a zwłaszcza kościoły i kaplice drewniane. Największym skarbem architektury drewnianej na Podhalu jest Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie Podhalańskim wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Ten i inne najpiękniejsze drewniane zabytki Podhala można zwiedzić na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej, na którym znajdują się też skanseny-muzea: Skansen Architektury Ludowej w Chochołowie, Skansen w Sidzinie – Muzeum Kultury Ludowej, oraz Zagroda Sołtysów w Jurgowie. Architektura Podhala, której istotnym elementem jest drewno, ma pewne wspólne cechy z architekturą innych rejonów górskich, jak na przykład zabudowa Krynicy-Zdroju i rejonu Sądecczyzny, czy architektura Alp i drewniany styl szwajcarski.

Sztuka góralska – malarstwo, rzeźba, literatura

Tatry, Zakopane i Podhale stanowiły inspirację dla artystów. W końcu XIX wieku, w okresie Młodej Polski przybywali tu artyści, naukowcy i inni światli ludzie, śmietanka Polaków z wszystkich zaborów. Tutejszy tradycyjny folklor kojarzył się z żywą polskością. Przełożyło się to poezję, prozę opiewające piękno Tatr, malarstwo przedstawiające tutejsze widoki i zwyczaje, rzeźbę zakorzenioną głęboko w podhalańskiej etnografii, ale także dało bardzo dobry warsztat lokalnym artystom. W architekturze i sztuce wsławił się stworzony przez Witkiewicza styl zakopiański.

Na Podhalu działali między innymi tacy wybitni artyści jak: Stanisław Witkiewicz i jego syn Stanisław Ignacy Witkiewicz pseudonim „Witkacy”- malarze, pisarze i przedstawiciele innych dziedzin sztuki, pisarze Kornel Makuszyński , Jan Kasprowicz, pisarz, malarz, rysownik Rafał Malczewski, poeta i powieściopisarz Kazimierz Przerwa-Tetmajer, jego przyrodni brat malarz Włodzimierz Tetmajer, malarz i fotograf Walery Eliasz-Radzikowski, pisarz Tadeusz Boy-Żeleński, malarz Wojciech Gerson, malarka, grafik Zofia Stryjeńska, rzeźbiarz Włodzimierz Hasior, rzeźbiarz Wojciech Brzega, kompozytorzy Karol Szymanowski i Mieczysław Karłowicz. Tworzyło tu także wielu lokalnych artystów, którzy przeszli do historii, jest nim między innymi myśliwy, muzykant, gawędziarz i pieśniarz, honorowy przewodnik tatrzański, Jan Krzeptowski pseudonim „Sabała”. Wielkim Badaczem Tatr był Tytus Chałubiński.

Największą skarbnicą wiedzy na temat etnografii, folkloru, kultury i sztuki oraz przyrody Podhala, Tatr i Zakopanego jest Muzeum Tatrzańskie im. dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem z filiami w Chochołowie, Czarnej Górze, Jurgowie, Łopusznej. Bogate zbiory związane z tym regionem odnaleźć można także w Muzeum Podhalańskim im. Czesława Pajerskiego w Nowym Targu Znajdują się tutaj także muzea literacko-biograficzne: Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie, Muzeum Kornela Makuszyńskiego w Zakopanem i biograficzne muzea: Chata Sabały Muzeum Jana Krzeptowskiego, Muzeum Karola Szymanowskiego w willi Atma. Inne muzea w regionie: Muzeum Pod Kuźniczym Młotem w Zakopanem poświęcone rzemiosłu, Muzeum Przyrodnicze TPN, historyczne muzea: Muzeum Walki i Męczeństwa Palace oraz Muzeum Powstania Chochołowskiego, a także Muzeum Harcerskie im. Olgi i Andrzeja Małkowskich w Zakopanem. Znajdują się tu także Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich oraz Galeria Władysława Hasiora

Podhale – misternie połączone piękno przyrody z bogactwem folkloru

Podhale jest unikalnym regionem etnograficznym, kulturowym związanym z górami. Sprawiło to, że przyciąga ono przybyszów z różnych stron od czasów historycznych. Przybywały tu światłe umysły i artyści z terenów całej Polski i wciąż przybywają turyści chcący obcować z przyrodą gór i folklorem góralskim. Piękno Podhala sprawiło, że wpisało się ono w historię polski, zawitało na kartach poezji i zagościło na płótnach.